Buổi làm việc giữa đại diện người trồng, doanh nghiệp tinh dầu - dược liệu, nhà sản xuất thiết bị, đơn vị xuất nhập khẩu và Hiệp hội Tinh dầu - Hương liệu - Mỹ phẩm Việt Nam diễn ra trong không gian như thế.
Chỉ vài ngày sau buổi gặp, trong cộng đồng VOCA, hàng loạt kết nối mới đã được kích hoạt: doanh nghiệp đặt vấn đề trồng mạch môn nam, cốt khí củ, hoàng liên chân gà; thành viên gửi ảnh cây để nhờ dược sĩ nhận diện; nhiều cuộc hẹn trực tiếp nhanh chóng được thống nhất ngay trên nhóm.
Đằng sau những tin nhắn tưởng như vụn vặt là một điều rõ ràng: chuỗi giá trị đang bắt đầu chuyển động.
Tiềm năng rộng, bước chân còn chậm
Việt Nam có hơn 5 vùng sinh thái dược liệu lớn, với hàng nghìn loài cây chứa hoạt chất quý. Các tỉnh trung du và miền núi phía Bắc như Phú Thọ, Hòa Bình, Yên Bái, Sơn La… sở hữu nguồn lá, vỏ, hoa, rễ phù hợp để sản xuất tinh dầu và dược liệu. Trên giấy tờ, đó là một lợi thế hiếm có.
Nhưng trong thực tế, ngành tinh dầu - hương liệu - mỹ phẩm trong nước vẫn chưa vươn tới quy mô tương xứng. Trong bối cảnh thế giới đang bùng nổ nhu cầu sản phẩm thiên nhiên và xu hướng “clean beauty”, khi nhiều thị trường sẵn sàng trả giá cao cho lô tinh dầu đồng đều, nguồn nguyên liệu được chuẩn hóa, Việt Nam mới chỉ tham gia ở phân khúc thấp: cung cấp nguyên liệu thô, giá trị gia tăng mỏng, phụ thuộc mạnh vào biến động thị trường.
Khoảng trống lớn nhất nằm ở chỗ thiếu sự liên kết chuỗi. Người trồng, nhà chưng cất, doanh nghiệp xuất nhập khẩu, các đơn vị nghiên cứu, hiệp hội… vẫn vận hành tương đối rời rạc. Tiêu chuẩn chung chưa được thiết lập đủ rõ, hạ tầng sơ chế - chưng cất hiện đại còn thiếu, mô hình hợp tác dài hạn giữa các mắt xích chưa phổ biến.
Những “nỗi lo riêng” trên cùng một chuỗi
Khi từng đại diện cất lời, chuỗi giá trị hiện ra như một dòng chảy bị chia cắt thành nhiều đoạn.
Ở đầu nguồn, ông Dương Thế Hòa, Phó Chủ tịch Hội đồng họ Dương tỉnh Phú Thọ, đại diện cho người trồng dược liệu, nhắc đến câu chuyện giá cả không ổn định đã bào mòn niềm tin của bà con. Hạt dổi có thời điểm lên tới 3 triệu đồng/kg rồi tụt xuống 1 triệu. Trám đen lúc cao điểm đạt 200.000-210.000 đồng/kg rồi giảm mạnh. Lá, vỏ cam, quýt, bưởi biến động theo từng tuần. Trong điều kiện rủi ro như vậy, thật khó đòi hỏi nông dân mở rộng quy mô hay mạnh dạn đầu tư vào kỹ thuật thu hái, sơ chế một cách bài bản. Họ vẫn chủ yếu “trồng theo tin đồn, bán theo thời vụ” và luôn trong tâm thế phòng thủ.
Ở khâu sản xuất dược liệu- tinh dầu, Dược sĩ Đỗ Đức Nhuận, Giám đốc Công ty Elipha, nhìn thấy một khoảng trống khác: nguyên liệu chuẩn không đủ để chạy các chiến lược dài hơi. Doanh nghiệp luôn cần nguồn cung ổn định với các tiêu chí rất cụ thể như độ ẩm, độ sạch, thời điểm thu hái, cách sơ chế, truy xuất nguồn gốc.
Thế nhưng, thực trạng hiện nay là sự kiểm soát này còn hạn chế. “Tinh dầu chuẩn đến đâu là do nguyên liệu chuẩn đến đó”, ông Nhuận nhấn mạnh. Nếu chỉ một lô hàng không đạt, đối tác nước ngoài hoàn toàn có thể trả lại cả một hợp đồng. Trong ngành này, uy tín được xây rất lâu nhưng có thể mất đi chỉ sau một lần đứt gãy tiêu chuẩn.
Ở lớp “hạ tầng kỹ thuật”, ông Trần Văn An, Giám đốc Công ty Nam Vương, đối diện bài toán về công nghệ. Rất nhiều hộ vẫn chưng cất bằng nồi tự chế, không kiểm soát tốt nhiệt độ, áp suất, thời gian, khiến chất lượng tinh dầu thấp và không đồng đều giữa các mẻ. Trong khi đó, nếu muốn đáp ứng những yêu cầu phân tích như GC-MS, thiết bị hiện đại gần như là điều kiện bắt buộc. Thiếu công nghệ, nỗ lực của người trồng và doanh nghiệp rất khó “về đích” ở phân khúc giá trị cao.
Ở khâu thương mại - xuất nhập khẩu, ông Khắc Thụ, Giám đốc Ninh Hiệp Farma, lại nhìn thấy một nghịch lý khác: cầu lớn nhưng cung chuẩn lại thiếu. Nhu cầu từ thị trường quốc tế với tinh dầu sả chanh, tinh dầu họ cam - quýt, các loại dầu macera, dược liệu sơ chế đạt chuẩn là rất lớn. Khách hàng, theo ông, không hề thiếu. Thế nhưng, số lượng hàng hóa đáp ứng được tiêu chuẩn mà họ đặt ra lại vô cùng hạn chế. “Khách nước ngoài thì nhiều, nhưng hàng chuẩn để xuất lại thiếu nghiêm trọng”, ông nói.
Vai trò “nhạc trưởng” của Hiệp hội và sự trỗi dậy của VOCA
Giữa những tiếng nói rất khác nhau đó, vai trò của một đầu mối kết nối trở nên rõ rệt. Chủ tịch Hiệp hội Tinh dầu - Hương liệu - Mỹ phẩm Việt Nam, ông Đỗ Duy Phi, nhấn mạnh rằng không có doanh nghiệp hay người trồng nào có thể phát triển đơn lẻ trong ngành này. Hiệp hội, trong tầm nhìn của ông, không chỉ dừng ở vai trò tập hợp hội viên, mà cần tham gia chủ động hơn vào việc xây dựng bộ tiêu chuẩn chung, tổ chức các diễn đàn kết nối, hỗ trợ kiểm soát chất lượng, nâng cao năng lực cạnh tranh cho toàn chuỗi.
Tuy nhiên, bên cạnh cấu trúc “chính danh” đó, điều gây chú ý lại là sức vận hành linh hoạt của cộng đồng VOCA. Chỉ trong vòng 48 giờ sau buổi gặp, rất nhiều kết nối cụ thể đã hình thành: từ việc các doanh nghiệp đề xuất vùng trồng mới với những cây dược liệu như mạch môn nam, cốt khí củ, hoàng liên chân gà, đến những trao đổi chuyên môn khi thành viên gửi ảnh cây nhờ dược sĩ nhận diện. Những cuộc hẹn trực tiếp, đi khảo sát, làm việc sâu hơn cũng được chốt ngay trong nhóm.
VOCA đang chứng tỏ mình như một mạng lưới “thực chiến”: phản ứng nhanh, thông tin thật, đi thẳng vào nhu cầu cụ thể của bà con và doanh nghiệp. Trong bối cảnh nhiều mô hình liên kết trên giấy vẫn còn chậm chuyển động, một mạng lưới linh hoạt như vậy chính là môi trường để các ý tưởng từ bàn họp bước ra ruộng đồng và nhà xưởng.
Kết nối chuỗi không thể trì hoãn
Thời điểm hiện tại khiến nhu cầu hoàn thiện chuỗi giá trị trở nên cấp bách hơn bao giờ hết. Biến đổi khí hậu khiến năng suất và chất lượng nguyên liệu ngày càng thất thường, đòi hỏi quy trình trồng, thu hái, sơ chế phải được tổ chức bài bản hơn, giảm thiểu rủi ro. Thị trường quốc tế, vốn đã khó tính, nay lại càng siết chặt các yêu cầu về chuẩn hóa và đồng đều hóa.
Người trồng, nếu tiếp tục phụ thuộc vào thương lái, chỉ có thể “đánh cược” với thị trường. Trong khi đó, doanh nghiệp không thể mở rộng sản xuất nếu cứ phải loay hoay với bài toán nguyên liệu đầu vào. Ở tầm vĩ mô, Nhà nước đang khuyến khích phát triển công nghiệp hóa mỹ phẩm và dược liệu trong nước, nhưng để các chính sách này thực sự phát huy hiệu quả, nền tảng của nó vẫn phải là một chuỗi giá trị vận hành trơn tru.
Chính vì vậy, những định hướng được đưa ra trong cuộc trao đổi lần này đi theo một logic khá rõ: bảo vệ người trồng, chuẩn hóa vùng nguyên liệu, hiện đại hóa khâu chưng cất, nâng chuẩn sản phẩm và tạo ra hạ tầng giao dịch minh bạch. Thay vì để bà con một mình đối mặt với biến động giá, việc thiết lập mức giá sàn và các dạng hợp đồng bao tiêu tối thiểu sẽ giúp giảm rủi ro và tạo căn cứ để họ yên tâm đầu tư dài hơi.
Song song với đó, câu chuyện mã vùng trồng, quy trình thu hái - sơ chế chuẩn được nhắc đến như một chìa khóa. Khi mỗi vùng, mỗi lô nguyên liệu được truy xuất rõ ràng, các yêu cầu về chất lượng sẽ không còn là khẩu hiệu chung chung mà trở thành những quy trình cụ thể, có thể đo đếm và cải thiện theo thời gian.
Ở phía công nghệ, việc hỗ trợ đầu tư thiết bị chưng cất hiện đại, kèm theo các cơ chế vay ưu đãi, là điều kiện để những cơ sở chưng cất nhỏ nâng cấp lên chuẩn mới, tạo ra sản phẩm đáp ứng được phân tích GC-MS, đủ sức đi vào các thị trường khó tính. Ở tầng thể chế, nhu cầu ban hành bộ tiêu chuẩn TCVN cho tinh dầu Việt Nam được đặt ra như một nền tảng, giúp các doanh nghiệp có “ngôn ngữ chung” khi làm việc với đối tác và cơ quan quản lý.
Không dừng lại ở đó, ý tưởng về một Trung tâm Kiểm định & Phát triển Tinh dầu Việt Nam, cũng như một sàn giao dịch tinh dầu - hương liệu, cho thấy khát vọng đi xa hơn mô hình manh mún hiện nay. Khi có một thiết chế kiểm định độc lập và một không gian giao dịch minh bạch, việc định giá, kiểm soát chất lượng, thu hút đầu tư chế biến sâu sẽ có cơ sở vững chắc hơn.
Ngành tinh dầu Việt Nam khi ấy không chỉ bán “mùi thơm”, mà còn bán cả sự tin cậy và tiêu chuẩn.
Kiến nghị - Giải pháp hoàn thiện chuỗi giá trị
1. Thiết lập giá sàn và hợp đồng bao tiêu tối thiểu.
2. Xây dựng mã vùng trồng - quy trình thu hái - sơ chế chuẩn.
3. Hỗ trợ đầu tư thiết bị chưng cất hiện đại - vay ưu đãi.
4. Ban hành bộ tiêu chuẩn TCVN cho tinh dầu Việt Nam.
5. Thành lập Trung tâm Kiểm định & Phát triển Tinh dầu Việt Nam.
6. Xây dựng Sàn giao dịch tinh dầu - hương liệu.
7. Thu hút đầu tư chế biến sâu.
Trần Duy Phương
