Không phải nhà khoa học, cũng không phải công nghệ cao
Cần nói rõ, công nghệ chưng cất của Lê Quế không thuộc nhóm công nghệ tiên tiến. So với các hệ thống hiện đại đang được sử dụng trong công nghiệp hương liệu quốc tế, thiết bị này vẫn dựa trên nguyên lý chưng cất hơi nước truyền thống, không có khả năng kiểm soát chính xác áp suất, nhiệt độ theo thời gian thực, cũng không tách được các phân đoạn mùi phức tạp.
Chính ông Lê Quế cũng thừa nhận điều đó. “Tôi không làm khoa học, cũng không cạnh tranh với công nghệ hiện đại. Tôi chỉ tìm cách làm sao để người nông dân nấu được tinh dầu mà không bị hỏng mùi, không lãng phí nguyên liệu”, ông chia sẻ.
Tuy nhiên, điểm đáng chú ý nằm ở chỗ: trong giới hạn của công nghệ thủ công - bán công nghiệp, ông đã tối ưu hóa những yếu tố căn bản nhất, giúp quá trình chưng cất trở nên hiệu quả và ổn định hơn so với nhiều thiết bị phổ biến trên thị trường.
Giải quyết bài toán sinh hơi trong điều kiện đơn giản
Một trong những vấn đề lớn nhất của các nồi chưng cất thủ công là khả năng sinh hơi kém và không ổn định. Việc đun nóng trực tiếp đáy nồi inox khiến nhiệt phân bố không đều, thời gian đun kéo dài, nguyên liệu dễ bị “nấu chín” trước khi tinh dầu được giải phóng.
Dựa trên kinh nghiệm cơ khí, Lê Quế lựa chọn thiết kế nồi hơi ống lửa - một cấu trúc không mới nhưng ít được áp dụng đúng cách trong chưng cất tinh dầu quy mô nhỏ. Thay vì chỉ truyền nhiệt từ đáy, các ống dẫn nhiệt được bố trí xuyên qua lòng nước, giúp nước sôi nhanh hơn và tạo hơi mạnh hơn trong thời gian ngắn.
Theo ông, “hơi phải lên nhanh thì mới giữ được mùi. Đun lâu quá, nguyên liệu chưa ra dầu đã bị ‘nấu’ mất rồi”. Về mặt kỹ thuật, đây không phải là cải tiến đột phá, nhưng với người làm tinh dầu thủ công, sự khác biệt này mang ý nghĩa thực tế rõ rệt.
Điều hướng hơi nước: kinh nghiệm hơn là lý thuyết
Một hạn chế thường gặp ở các thiết bị chưng cất giá rẻ là cách dẫn hơi nước thiếu tính thực tế. Khi nguyên liệu gặp nhiệt và xẹp xuống, hơi nước có xu hướng thoát ra theo đường ngắn nhất mà không đi xuyên qua toàn bộ khối nguyên liệu, làm giảm hiệu suất thu tinh dầu.
Thay vì áp dụng các mô hình lý thuyết phức tạp, Lê Quế xử lý vấn đề này theo hướng kinh nghiệm: “Hơi mà không đi xuyên qua nguyên liệu thì coi như phí. Tôi làm sao để nó buộc phải đi từ dưới lên, dù nguyên liệu có xẹp xuống”, ông nói.
Cách làm này không giúp chiết xuất triệt để như công nghệ hiện đại, nhưng cải thiện rõ rệt so với nhiều nồi chưng cất thủ công vốn để hơi nước “đi tắt”. Theo đánh giá gián tiếp từ một số cơ sở sản xuất nhỏ, cùng một lượng nguyên liệu, thiết bị của ông cho sản lượng tinh dầu ổn định hơn, ít biến động giữa các mẻ.
Làm lạnh sớm để hạn chế hư hỏng mùi
Ở quy mô công nghiệp, hệ thống ngưng tụ thường được thiết kế tối ưu với khả năng kiểm soát nhiệt chính xác. Nhưng trong điều kiện thủ công, đường ống dẫn hơi dài và làm lạnh chậm là nguyên nhân chính gây ra mùi “nấu chín”.
Giải pháp của Lê Quế khá đơn giản: đặt hệ thống sinh hàn gần nắp nồi, rút ngắn quãng đường hơi nước phải di chuyển trước khi ngưng tụ. Ngoài ra, việc cho hơi nước đi trong ống nhỏ, nước lạnh bao quanh bên ngoài giúp tăng diện tích tiếp xúc, cải thiện tốc độ làm lạnh trong điều kiện không có thiết bị kiểm soát hiện đại.
Cách làm này không thể so sánh với công nghệ chân không hay CO₂ siêu tới hạn, nhưng đủ để giữ mùi tinh dầu không bị gắt, đặc biệt với các loại nguyên liệu phổ biến như sả, bạc hà, hương nhu, quế.
Ứng dụng thực tế hơn là giá trị học thuật
Công nghệ chưng cất của Lê Quế đã được sử dụng trong một số dự án thử nghiệm chiết xuất tinh thể và tinh dầu khó, như mai hoa băng phiến hay đàn hương. Tuy nhiên, những kết quả này mang tính ứng dụng thực tế nhiều hơn là giá trị khoa học.
Việc thu được tinh thể hay dầu đặc biệt không đồng nghĩa với khả năng sản xuất quy mô lớn hoặc kiểm soát chất lượng đồng nhất. Dù vậy, trong điều kiện thiếu thiết bị hiện đại, những kết quả này cho thấy giới hạn của công nghệ thủ công có thể được mở rộng nếu người làm hiểu rõ nguyên lý và đặc tính nguyên liệu.
Một giải pháp “vừa đủ” cho người làm nghề
Giá trị lớn nhất của công nghệ chưng cất do Lê Quế phát triển không nằm ở sự tiên tiến, mà ở tính phù hợp. Thiết bị của ông không thay thế được công nghệ hiện đại, cũng không tạo ra tinh dầu đạt chuẩn cao cấp quốc tế. Nhưng với người nông dân, các cơ sở sản xuất nhỏ và những người khởi nghiệp trong lĩnh vực tinh dầu - hương liệu, đây là giải pháp “vừa đủ”: dễ tiếp cận, dễ sửa chữa và cho sản phẩm ổn định.
Trong bối cảnh ngành mỹ phẩm và hương liệu Việt Nam đang tìm cách nâng cao giá trị nguyên liệu bản địa, những công nghệ như vậy vẫn có chỗ đứng. Không phải ở đỉnh cao công nghệ, mà ở tầng nền của chuỗi sản xuất - nơi nhu cầu lớn nhất không phải là sự hiện đại, mà là tính khả thi.
Từ góc nhìn đó, công nghệ chưng cất của Lê Quế không phải là câu chuyện về đột phá, mà là minh chứng cho một thực tế: đôi khi, một giải pháp không mới, không cao cấp, nhưng được đặt đúng chỗ, vẫn có thể tạo ra giá trị bền vững cho người làm nghề.
